Standardı Gör (Orijinal İngilizce)

Doğanın korunmasına yönelik bilinç yükseldikçe, üretici firmalar ve tüketiciler ve bir bütün olarak toplum, bir ürününün üretilmesi, kullanılması ve atık olması durumlarında çevre üzerindeki etkilerine daha fazla önem vermektedir. Bu anlamda ekolojik etiketler, ürün veya hizmetlerin bütün yaşam döngüsü içinde ne kadar çevre dostu olabildiklerini, doğaya karşı duyarlılıklarını ve çevre ile ilgili gereklilikleri ne kadar yerine getirdiklerini gösteren bir uygulamadır.

Kuruluşumuz Ekomark©, bu düşünceden yola çıkarak tamamen sorumluluk duygusu ile, Ekomark© Standardı’nı geliştirmiştir. Ekomark© Etiketi’ni taşıyacak ürün ve hizmetler, piyasadaki benzeri ürün ve hizmetlerden farklı olacaktır.

Ekomark© Standardı’na göre bir ekolojik etiket almanın bir zorunluluğu yoktur, bu tamamen gönüllü bir uygulamadır. Bu uygulama, tüketicilerin çevre dostu ürünlere daha fazla yönelmesini öngören bir sistemdir.

Ancak bütünüyle özgün bir standart olan Ekomark© Standardı, ürün ve hizmetleri üzerine Ekomark© Etiketi’ni koyma izni alan firmalara ciddi bir rekabet avantajı sunması yanında, bu ürün ve hizmetlerin güvenilirliği konusunda da bir kanıt olmaktadır.

Sadece Avrupa’da değil bugün dünyanın çeşitli ülkelerinde geliştirilmiş çok sayıda ekolojik etiket programı bulunmaktadır.

1. Giriş

1.1 Konu

Ekomark© Standardı, Avrupa Birliği Eko-Etiket Sistemi, ya da Ekolojik Etiket Sistemi’nin kurulması ve uygulanması için uyulması gereken kiretleri belirlemektedir.

1.2 Amaç

Ekomark© Standardı, Avrupa Birliği ülkelerine dağıtılmak, tüketilmek veya kullanılmak üzere gönderilen ürün ve hizmetler için geçerli olacaktır.

Ekomark© Standardı, insan sağlığı için kullanılan tıbbi ürünler, hayvan sağlığı için kullanılan veteriner ürünleri ve herhangi bir tıbbi araç için kullanılmaz.

1.3 Tanımlar

Ürün grubu: ortak amaçlara sahip olan, kullanım şekilleri benzer olan, benzer işlevsel özelliklere sahip olan ve tüketici algısı açısından benzer nitelikte olan ürünlerdir.

Çevresel etki: bir ürünün, yaşam döngüsü sırasında tamamen veya kısmen çevrede yarattığı değişikliklerdir.

Doğrulama: bir ürünün, Avrupa Birliği Eko-Etiket Sistemi kriterlerine uygun olduğunun tespit edilme işlemidir.

2. Ekomark© Standardı İçin Genel Koşullar

• Ekomark© Standardı, çevre konusunda Avrupa Birliği’nin stratejik hedeflerini dikkate alarak ürünlerin çevre performansını esas alır.
• Ekomark© Standardı, bir ürünün Avrupa Birliği Eko-Etiket Sistemi kriterlerini karşılayacak çevre koşullarını belirler.
• Ekomark© Standardı, Avrupa Birliği Eko-Etiket Sistemi kriterlerini, ürünlerin tüm yaşam döngüsünü dikkate alarak ve bilimsel esaslarla uygular. En önemli çevresel etkiler, iklim değişiklikleri, doğa ve biyolojik çeşitlilik, enerji ve kaynak tüketimi, atık üretimi, emisyonlar ve tehlikeli maddelerin havaya salınımıdır.
• Ekomark© Standardı, ürünlerin amaçlanan kullanım şekillerini karşılamayı sağlayacak kriterlere sahiptir.

3. Ekomark© Standardı Belgelendirme Çalışmaları

Ekomark© Standardı kapsamında belgelendirme çalışmalarının aşamaları şu şekildedir:

3.1 Ekomark© Belgelendirme Başvuru Aşaması

Ürün veya hizmetleri için Ekomark© belgelendirme çalışması talep eden firmalar için, başvuru alındıktan sonra bir ön değerlendirme çalışması yapılır.

Bu kapsamda ISO 14024 Ekolojik etiketler ve beyanları, prensipler ve yöntemler standardı ve benzeri ulusal ve uluslararası standartları da dikkate alarak, ürün grubu ile ilgili olarak muhtemel çevresel yararlar değerlendirilir.

Ürün için doğrulama yapılır, yani belgelendirme talep edilen ürünün doğru ürün grubunda olduğu tesbit edilir. Ayrıca olası ticari konular ve diğer çevresel etkiler analiz edilir.

Mevcut yasal düzenlemeler ve ürün grubunun bulunduğu sektörü ilgilendiren diğer girişimler dikkate alınır.

Daha güvenli bir üretim için alternatif malzeme ve tasarım yöntemleri, tehlikeli maddelerin yerini alabilecek daha güvenli maddelerin kullanım yolları analiz edilir.

Ürünün hacim ve ciro olasılıkları dahil olmak üzere sektördeki pazar payı değerlendirilir. Aynı zamanda ürünün Avrupa Birliği pazarı dahil, bugün ve gelecekte pazar payının ne olacağı dikkate alınır.

3.2 Ekomark© Belgelendirme Sözleşme Aşaması

Başvuru alındıktan sonra ürün ve hizmetler için belgelendirme talep eden firma ile bir sözleşme yapılır. Bu sözleşme verilecek hizmetin koşullarını ve her iki tarafa düşen sorumluluk ve yükümlülükleri belirleyen maddeler taşır.

Yapılacak sözleşme sonrasında firmadan, ürün veya hizmetlerin Eko-Etiket kriterlerini karşıladığını kanıtlayan belgeler, beyanlar, test sonuçları ve benzeri bilgiler talep edilir. Yapılacak ön değerlendirme sonrasında, firmanın başvurusu, görüş almak amacı ile, ekolojik etiket sisteminde yetkili kuruluş olarak belirlenen Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’na gönderilir.

3.3 Ekomark© Belgelendirme Numune Kabul Aşaması

Ekomark© Etiketi konulacak ürünün, test ve analiz çalışmalarının yapılabilmesi için, firmanın üründen bir numuneyi teslim etmesi gerekmektedir. Ürüne Ekomark© Etiketi’nin konulabilmesi için, numunenin, Avrupa Birliği Eko-Etiket Kurulu tarafından tespit edilen kriterlere uygun olması gerekmektedir.

Bu kriterler belirlenirken, üretim için hammadde seçiminden, üretime, bitmiş ürünlerin dağıtımına, tüketiciye sunulmasına, tüketimine ve kullanımı bittiği zaman geri dönüşümünün sağlanmasına kadar her aşama dikkate alınmıştır.

3.4 Ekomark© Belgelendirme Test Aşaması

Ürün testlerinin mutlaka ISO 17025 Deney ve Kalibrasyon Laboratuarlarının Yeterliliği İçin Genel Şartlar standardına uygun faaliyet gösteren laboratuvarlarda veya bu standarda denk bir sistem tarafından akredite edilen bir laboratuvarda gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Avrupa Akreditasyon Kurumu’nun web sitesinde bu laboratuvarların bir listesi yer almaktadır.

Yapılacak testler, Ekomark© Etiketi konulacak ürünün, hammadde ektrasyonundan üretilmesine, tüketilmesine ve yok edilmesine kadar, bütün yaşam döngüleri boyunca çevreye olan etkilerinin düşürülmüş olduğunu tespit etmeye yaramaktadır. Bu açıdan Ekomark© Etiketi, enerji kullanımı, atıkların azaltılması ve çevre bilincinin yükselmesine de katkı sağlamaktadır.

3.5 Ekomark© Belgelendirme Onay Aşaması

Test ve analiz çalışmaları tamamlandıktan ve numunenin Avrupa Birliği Eko-Etiket Kurulu tarafından tespit edilen kriterlere uygun olduğu tespit edildikten sonra sıra onay aşamasına gelir. Ancak bu arada Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’ndan uygun görüşün de gelmiş olması gerekmektedir.

3.6 Ekomark© Belgelendirme Etiket Kullanım İzni

Kuruluşumuz Ekomark© tarafından gerçekleştirilen belgelendirme çalışmalarının son adımı etiket kullanım izninin verilmesidir. Firmanın ürün ve hizmetlerinin, Ekomark© Standardı çerçevesinde, Avrupa Birliği tarafından ürün grupları bazında belirlenen kritelere uygun olduğu ve gerekli bütün koşulları sağladığı tespit edildikten sonra üretici firmaya, ürün veya hizmetleri üzerine Ekomark© Etiketi’ni koymasına izin verilir.

Firmalar Ekomark© Etiketi’ni şu standarda uygun şekilde ürünlerinin üzerine yerleştirebilir:

Burada AAAA ülke kodunu, BBB ürün grubunu, CCCCC ise yetkili kuruluş tarafından verilen numarayı ifade eder.

4. Ekomark© Etiketi’nin Anlamı

Kuruluşumuz Ekomark©, firmanın talebi üzerine belgelendirme çalışmalarını gerçekleştirip firmaya Ekomark© Etiketi’ni kullanma izni verdiğinde bu etiketi taşıyan ürünler şunları ifade etmiş olmaktadır:

• Ürünün doğal ortama verdiği zarar çok düşüktür
• Ürün doğa koşullarına uygun üretilmiştir.
• Ürün doğal ortamda kısa sürede ve kendiliğinden yok olur.
• Ürün üzerindeki ambalajın doğaya kötü etkisi yoktur.
• Ürün kalitesinin bir garantisi değildir ama ürünün kaliteli olduğunu çağrıştırır.

5. Yasal Dayanak

Ekolojik Etiket Sistemi, veya Eko-Etiket Sistemi, Avrupa Birliği Bakanlar Konseyi tarafından 1992 yılında çıkarılan tüzük ile kurulmuştur. 2010 yılında bu tüzük yeniden ele alınmış ve güncellenerek 66/2010/EC sayılı Eko-Etiket Tüzüğü olarak yayınlanmıştır. Ekomark© Standardı da bu tüzük esas alınarak hazırlanmıştır.

Avrupa Birliği, Eko-Etiket Yönetim Kurulu’nda, kriter geliştirme ve revize işlemlerinden sorumlu çalışma grubu, ürünlerin bütün yaşam döngüsünü ele almakta ve bu süre içinde çevreye verdikleri olumsuz etkileri düşürmek amacı ile her bir ürün grubu için kriterler geliştirmektedir. Çalışma grubu yılda yaklaşık üç kere toplanır ve kritelerin uygulanabilirliğini, çeşitli geliştirme analizleri, çevre ve pazar araştırmaları ve ürünlerin mevcut yaşam döngüsünü dikkate alarak ya revizyona gider ya da gerekiyorsa yeni analizler yapar ve bir taslak hazırlar. Taslak en son Eko-Etiket Yönetim Kurulu’nda onaylanır ve yayınlanır. Bu karalar daha sonra her ülkenin kendi yasama kurullarında oylanır.

6. Kriterlerin Belirlenmesi

Avrupa Birliği, ürün ve hizmetler için kriterleri geliştirirken, bu ürün ve hizmetlerin en fazla hangi aşamada çevreye etki yaptığı konusunda odaklanır. Bu ise doğal olarak üründen ürüne değişir. Örneğin tekstil ürünlerine bir göz atılacak olursa, fabrikalarda bu ürünler boyanırken, ağartılırken veya basılırken çevresel etkileri yüksektir. Bu nedenle uzmanlar tekstil ürün grubu için kriterler belirlerken, üretim sırasındaki zararlı etkileri mümkün olduğunca düşürmeyi amaçlamıştır. Bunun yanında elektronik ürünler, kullanımları sırasında yüksek çevre riski yaratmaktadır. Bu ürün grubunda kriterler belirlenirken bu ürünlerin enerji tüketimlerine odaklanılmıştır.

Kuruluşumuz tarafından özgün bir şekilde geliştirilen Ekomark© Standardı, sadece ürünler için değil hizmetler için de, kriterlere uygun faaliyet gösterildiği tespit edildiği takdirde Ekomark© Etiketi verilmektedir.

Bugün için sadece iki hizmet dalında işletmelere Ekomark© Etiketi verilmektedir. Bunlar kamp alanları ve turistik konaklama tesisleridir.

Kamp alanları hizmet ürün grubu, belli bir alanda mobil konaklama altyapısına sahip olan donanımlı park alanlarının müşterilere belli bir ücret karşılığında ana hizmet olarak sunulmasını kapsar. Kamp alanları aynı zamanda, müşterilere barınak sağlamaya uygun belli bir alanda yer alan ve toplumsal hizmet sunulan konaklama tesislerini de kapsar.

Böyle bir kamp alanını işleten kuruluşlar Ekomark© Etiketi aldıkları takdirde, kamp alanında enerji tüketiminin sınırlı kullanıldığını, su tüketiminin kontrol altında olduğunu, kamp alanında atık üretiminin düşük tutulduğunu ve atıkların doğru yöntemler kullanılarak yok edildiğini, kamp alanında ve çevresinde yenilenebilir kaynakların ve çevreye daha az zarar veren maddelerin kullanıldığını ve nihayet kamp alanında sağlıklı bir ortamda servis sağlandığını kanıtlamış olmaktadır.

Turistik konaklama tesisleri ürün grubu ise, güvenlikli gece konaklamasına uygun olan ve içinde en az bir yatak bulunan uygun donanımlı odaların belli bir ücret karşılığında ana hizmet olarak müşterilere, turistlere ve gezginlere sunulmasını kapsar. Gece konaklama hizmeti içine, yemek, spor ve eğlence faaliyetleri de girebilir.

Böyle bir turistik konaklama tesisini işleten kuruluşlar Ekomark© Etiketi aldıkları takdirde, enerji tüketiminin minimum seviyede tutulduğunu, su tüketiminin kontrol altında olduğunu, tesislerde atık üretiminin düşük tutulduğunu ve atıkların uygun şekillerde yok edildiğini, tesislerde ve çevresinde yenilenebilir kaynakların ve çevreye daha az zarar veren maddelerin kullanıldığını ve nihayet tesislerde sağlıklı bir ortamda servis sağlandığını kanıtlamış olmaktadır.

Ekolojik etiketi uygulamasında amaçlanan, tüketicilerin daha yeşil ürün ve hizmetlere ulaşmalarını sağlamaktır. Tüketiciler, üzerinde Ekomark© Etiketi bulunan bir ürün veya hizmeti kolayca ayırt edebilmektedir. Zaman içinde ürün ve hizmet grupları genişleyen ve yeni ürün grupları yaratılan bu sistem, gıda, içecek, ilaç ve tıbbi ürünler dışında diğer bütün sektörlerde herhangi bir ürün veya hizmet için uygulanmaktadır.

Yukarıda sözü edilen hizmet türleri için belirlenen kriterler, ürün grupları kriterlerinde olduğu gibi genelde üç ile beş yıl arasında geçerlidir. Ekolojik kriterler söz konusu ise, süre dolmadan önce de gözden geçirilmesi ve yenilenmesi mümkündür. Bu kriterler revize edilmişse, bu durumda Ekomark© Etiketi kullanma izni verilen firmaların sözleşmelerini yenilemesi gerekebilir. Bu durumda yeni kriterlere uyum sağlamak için genelde firmalara 12 ay süre verilir.

Eğer kriterlerin geçerli olduğu süre uzatılırsa, bu sözleşmeler, hizmet kriterinin geçerli olduğu süre sonuna kadar otomatik olarak yenilenmiş olur. Yani Ekomark© Etiketi kullanma izni alan firmalar, bu izinlerini geçerlilik süresi sona erinceye kadar kullanabilirler.

Avrupa Birliği ülkelerinde geliştirilmeye başlanan ve sonrasında dünya geneline yayılan Eko-Etiket Sistemi, birçok ülkede kabul görmüş ve çok sayıda ekolojik etiket tasarlanmıştır. Bu etiketler özellikle tasarlandığı ülkede kabul görmekle birlikte, bir kısmı diğer ülkeler tarafından da benimsenmiş ve uygulanmıştır. Ekolojik etiketlerin tasarlandığı ülkeler, kendi pazarlarını ilgilendiren ürün gruplarını esas alarak çalışmalarını geliştirmişlerdir.

Günümüzde Avrupa Birliği Eko-Etiket sisteminin çiçek logosundan daha yaygın kullanılan ve kabul gören başka ekolojik etiket uygulamaları bulunmaktadır. Almanya’da tasarlanan Blue Angel Etiketi, Hollanda’da tasarlanan EKO Kalite Sembolü ve İskandinav ülkelerinde tasarlanan Nordic Swan Etiketi bunlara örnek olarak gösterilebilir. Ülkemizde de şimdi kuruluşumuz tarafından tasarlanan Ekomark© Etiketi bulunmaktadır. Ekomark© Standardı, tamamen kuruluşumuz tarafından geliştirilen ve doğrudan ülkemiz piyasalarını ilgilendiren ürün gruplarını esas alan bir standarttır.

Ekolojik etiketler, ürün grupları bazında belirlenen kriterler esas alınarak verilmektedir. Ürün veya hizmetlerin üretim ve kullanım aşamaları ele alınarak, benzer ürün ve hizmetlere göre çevreye daha az zarar verdiği düşünülen ürün ve hizmetlere ekolojik etiket verilmektedir. Ürünler kadar bu ürünlerin paketlenmesi de ambalajlanması için kullanılan malzemeler ve yöntemler de çevreye zarar veren koşullar taşıyabilir. Bu malzemeleri üreten firmalar ve ürünleri de Avrupa Birliğ tarafından belirlenen kriterlere uygun olduğu takdirde kuruluşumuz tarafından firmaya Ekomark© Etiketi kullanma izni verilmektedir. Kuruluşumuzun bu yöndeki hedefi, tüketicileri insan sağlığı ve çevrenin korunması sorunlarına duyarlı hale getirmektir. Bu sayede tüketicilerin çevreye zarar vermeyen ürünleri tercih etmeleri sağlanmaktadır.

Ekomark© Standardı’nın uygulandığı ürün grupları içinde özellikle ambalaj sektörüne yönelik bir ürün grubu yoktur. Ancak kriterler için belirlenen ürün gruplarına bakılırsa, bazı ürünlerin ambalaj içinde tüketiciye sunulması bir gerekliliktir. Bu bakımdan bu ürün grupları içinde, ambalaj ve paketleme mazlemeleri de insan sağlığına ve çevre koşullarına zarar vermeyecek kriterlere sahiptir.

Üretici firmalar açısından eko ambalaj veya sürdürülebilir ambalaj yaklaşımı sadece malzeme seçimi demek değildir. Büyük markalar, ekolojik ambalaj üretmek için başka parametrelere de bakmaktadır. Örneğin boyutları küçültülmüş ambalajların tasarlanması, veya ürün ile ambalaj oranının düşürülmesi ya da ürün hacminin azaltılması bu kapsamdadır. Bu arada ürünlerin nakliye tasarımları da önemli hale gelmiştir. Enerji kaynaklarının en düşük seviyede kullanılması, doğada çözünür malzemeler kullanılması ve ambalajın yüksek oranda geri dönüşümünün sağlanması da önemli parametrelerdir.

Ekolojik ambalaj yaratmakla, depolama alan kullanımı geliştirilmiş olur, nakliye ve taşıma maliyetleri düşürülür ve işletmenin karbon ayak izi azaltılmış olur. Karbon ayak izi, üretilen sera gazı miktarı bakımından üretim faaliyetlerinin çevreye verdiği zararın, birim karbondioksit cinsinden değeridir.

Ekomark© Etiketi kullanan şirketler, insan sağlığına ve çevrenin korunmasına özen gösteren, dünyanın geleceği için sorumluluk duyan ve bu konularda tüketicilerin de billinlenmesine çalışan şirketlerdir.

Bilindiği gibi ülkelerde, Avrupa Birliği’ne katılma sürecinde, yasal düzenlemelerini Avrupa Birliği mevzuatı ile uyumlu hale getirmek zorundadır. Ülkemiz birçok alanda Avrupa Birliği yasal düzenlemelerini ve uygulamalarını dikkate alarak yeni düzenlemeler yapmak zorundadır. Bu alanlar arasında Eko-Etiket Sistemi de bulunmaktadır. Bu sistem Avrupa Birliği ülkelerinde 1992 yılında uygulamaya alınmıştır, ancak Konseyin 1980/2000 (EC) sayılı direktifi ile, mevzuat uyumlaştırma çalışmaları arasına katılmıştır. Buna rağmen entegrasyon için gerekli çalışmalara hemen başlanmamıştır. ECO Label USA, Avrupa birliğinden de çok fazla talep görmektedir. Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri aynı etiketleme sistemine sahip değildir, farklı projelerdir.

Bu çalışmalar henüz tamamlanmış olmadığından ülkemizde ECO Label Eko-Etiketi olan çiçek logosu henüz verilmemektedir. Kuruluşumuz bu gelişmeler karşısında tamamen ülkemiz koşulları ve ihtiyaçları göz önünde tutarak Ekomark© Standardı’nı geliştirmiştir ve talep edilmesi durumunda firmalara Ekomark© Etiketi kullanma izni vermektedir. Kuruluşumuz bu konuda yabancı akreditasyon kuruluşundan yetki almıştır.

ECO Label tarafından tespit edilen ürün grupları içinde temizlik ürünleri de bulunmaktadır. Özellikle formüllerinde içerdikleri kimyasal maddeler açısından temizlik ürün grubu Ekomark© Standardı kapsamında önemli bir kalemdir. Bu ürün grubu kendi içinde beş ayrı kategori oluşturmaktadır:

• Genel temizleyiciler

Bu ürün grubu, zemin, tavan, duvar ve pencere gibi sabit yüzeylerin günlük temizliğinde kullanılan deterjan ürünlerini kapsar. Genel olarak evlerde, ofisler ve üretim tesislerinde kapalı alanlarda kullanılan ürünlerdir. Cam ve pencere temizleyicileri de bu gruba girer. Hijyenik temizleyiciler ise çamaşır odası, tuvalet, banyo, duş ve mutfak gibi ortamların ovarak temizlenmesinde kullanılan deterjan ürünleridir.

• Bulaşık makinesi deterjanı

Bu ürün grubuna evlerde bulunan bulaşık makinelerinde kullanılan bulaşık deterjanı ve durulama işine yarayan ürünler girer. Aynı zamanda hacim ve kullanım bakımında teknik özellikleri aynı olan ticari bulaşık makinelerinde kullanılan bulaşık deterjanları da bu gruba girer.

• Bulaşık deterjanı

Bu ürün grubuna tabak, çatal, bıçak, tencere, tava ve benzeri mutfak araçlarının elde yıkanması için kullanılan detejan çeşitleri girer. Evlerde veya profesyonel kullanılan deterjanların hepsini kapsar.

• Çamaşır deterjanları

Bu ürün grubu toz, sıvı veya diğer bir şekilde sunulan çamaşır deterjanlarını ve leke çıkarıcıları kapsar. Tekstil sektöründe yıkama için kullanılan veya genel çamaşırhanelerde kullanılaln detejanlar da bu gruba girer. Ancak halı, mobilya döşemesi veya benzeri malzemeler için kullanılan leke çıkarıcılar bu gruba girmez.

• Sabun, şampuan ve saç kremleri

Bu ürün grubuna, yıkama amacı ile kullanılan ve saç ile temas halinde olan bütün durulama maddeleri ve karışımları girer. Saçların iyileştirilmesi amacı ile kullanılan saç kremleri de bu gruba girer. Bu ürünlerin kişisel amaçlı veya profesyonel kullanılıyor olması mümkündür. Ancak anti bakteriyel veya dezenfekte amaçlı kullanlan ürünler bu gruba girmez.

İçinde bulunduğumuz yüzyılda işletmelerin ticaret, üretim ve iş yapma şekillerine yöne veren en önemli faktör şeffaflık olmuştur. Bir ürün veya hizmetin ne zaman, hangi koşullar altında ve nerede üretildiği, üretiminde hangi hammaddelerin kullanıldığı, nasıl ambalajlandığı ve dağıtımının nasıl yapıldığı, nasıl kullanılması gerektiği ve kullanım sonrası nasıl yok edileceği ve nasıl yeninden değerlendirilebileceği gibi bütün bilgiler tüketiciye sunulmak zorundadır. Ticaretin bu kadar küreselleştiği günümüz dünyasında bir ürünün yukarıda açıklanan yaşam döngüsü her zaman bir ülkenin ulusal sınırları içinde gerçekleşmiyor. Bu döngü biren fazla ülkenin sınırlarını geçebiliyor. Bu şekilde uluslararası alana yayılması ile birlikte dünyanın her bir köşesi üretim, dağıtım ve tüketim anlamında büyük bir ağ oluşturuyor. Bu yüzden de ürünlerin tüm yaşam döngüsünün, güvenilir ve net verilerle ve belirlenmiş kriter ve standartlarla kontrol altında tutulması gerekiyor.

Bugün bu kontrol trafiği ekolojik etiketler ile sağlanabilmektedir. Bütün bu yaşam döngüsünün izlenmesinde ekolojik etiketleri kritik bir görev üstlenmiş durumdadır. Dünya genelinde ekolojik etiketlerin sayısı üçyüzü geçmiş durumdadır. Her ne kadar gönüllülük esasına dayansa da ekolojik etiketler, giderek ticari faaliyetin temel unsurlarından biri haline gelmiştir ve bir iş yapış şekli olarak kabul edilmektedir.

Kuruluşumuz Ekomark© da aynı düşünce ve sorumluluk duygusu ile, Ekomark© Standardı’nı geliştirmiştir. Ekomark© Standardı tamamen ülkemiz koşullarına, ihtiyaçlarına ve yasal düzenlemelerine uygun şekilde tasarlanmıştır.

Ürün ve hizmetlere iliştirilecek Ekomark© Etiketi sayesinde bu ürün ve hizmetlerin çevresel etkileri, yaşam döngüsü boyunca izlenmekte ve değerlendirilmektedir. Bu şekilde işletmelerin risklerini düşürmesinde, yeni fırsatlar yakalamasında, faaliyetlerini genişletmesinde, pazarlarda sürekliliğini sağlamasında ve yeni pazarlara girişinde Ekomark© Etiketi önemli bir fayda sağlamaktadır.

Ekomark© Standardı’nın uygulandığı ürün grupları içinde özellikle enerji konusuna yönelik bir ürün grubu yoktur. Ancak kriterler için belirlenen ürün grupları tek tek ele alındığında her bir ürün grubu kendi içinde hava, su ve enerji kullanımı gerektirmektedir. Bu açıdan ürün bazında enerji kaynaklarının etkili kullanımına yönelik kriterler ayrı ayrı ele alınmalıdır.

Benzer şekilde kriter geliştirme çalışmaları sürdürülen bir takım ürün grupları için de enerji tüketimi ve enerji kaynaklarının korunmasına yönelik kriterler belirlenecektir. Bu ürün grupları içinde şunlar dikkat çekmektedir: ofis aydınlatma ürünleri, ev aydınlatma ürünleri, ev soğutma ürünleri, ısı pompaları, masa üstü bilgisayarlar, diz üstü bilgisayarlar, baskı makineleri, çamaşır makinaları, ısıtma sistemleri, su tüketen ürünler, görüntüleme cihazları, evde kullanılan pişirme ürünleri, oyuncaklar, sıhhi ürünler ve armatürler.

Bu çalışmalarda kuruluşumuz Ekomark© da kendi üzerine düşeni yapmaktadır. Dünya nüfus hızla artıyor ve kaynaklar aynı hızla tüketiliyor. Bu anlamda enerjinin verimli kullanılması ve çevre kirliliği konularında insanların daha fazla bilinçlenmesi gerekiyor. Tüketicilerin benzerlerine göre daha fazla çevreye duyarlı ürün ve hizmetleri ayırt etmeleri bu nedenle çok önemlidir. Ekomark© Etiketi bunu sağlamak amacı ile verilmektedir.

Eko-Etiket ya da ekolojik etiketleri sistemini uygulayan ülkeler, kendi içlerinde ekolojik etiketleme faaliyetlerinden sorumlu resmi organları tespit etmek ve bu resmi organların görev, yetki ve sorumluluklarını belirlemek zorundadırlar. Bu çerçevede ülkelerde ekolojik etiket sisteminde faaliyet gösteren kuruluş olarak ECO Label görevlendirilmiştir. Belgelendirme kuruluşu bünyesinde Çevresel Etki Değerlendirmesi’ne bağlı olarak Çevre Yönetim Sistemi kurulmuştur.

Avrupa Birliği mevuzatı gereğince söz konusu kuruluşun mahiyeti, bağımsızlığı ve tarafsızlığı garanti altındadır. Ayrıca söz konusu kuruluş, Avrupa Birliği direktif hükümlerini doğru bir şekilde uygulamaktan da sorumludur.

Kuruluşumuz Ekomark©, çevre bilinci ve çevreye duyarlılığı ile sorumluluklarının farkındadır. Ekomark© Standardı bu amaçla geliştirilmiştir. Bu standardın uygulandığı ürün grupları içinde özellikle inşaatın ana faaliyetine yönelik bir ürün grubu yoktur. Ancak inşaat faaliyetleri içinde yer alan boyalar ve vernikler ürün grubu ile zemin kaplamalar ürün gurubu için kriterler tespit edilmiştir.

Boyalar ve vernikler ürün gurubu, özellikle iç cephe kullanımları için geliştirilen ve pazarlanan, hem kişisel amaçlı hem de profesyoneller tarafından kullanılmak üzere tasarlanan ahşap boya ve ilgili ürünleri kapsamaktadır. Bu ürün grubuna, zemin kaplamaları ve zemin boyaları da girmektedir. Ayrıca istek üzerine renklendirilen boyalar, tüketicilerin ihtiyaçlarını karşılamak üzere özel olarak hazırlanan boyalar ile astar ve astar boyalar dahil bütün dekoratif boyaları da kapsamaktadır.

Üzerlerinde Ekomark© Etiketi taşıyan ve bu boya ve vernik ürün gurubuna giren ürünlerde, beyaz pigmentlerin miktarının düşük olduğu, pigmentlerin çevre ile ilgili kriterlere uygun olarak üretildiği, içinde çok düşük miktarda çözücü (solvent) salınımı olduğu ve ürünün ağır metaller, kanserojen veya toksik maddeler içermediği kanıtlanmış olmaktadır.

Aynı şekilde zemin kaplamalar kapsamında ahşap kaplamaların kütlesel olarak yüzde 90’dan fazlasının, ahşap veya ahşap esaslı malzemelerden yapılmış olduğu kanıtlanmış olmaktadır. Bu kriter duvar kaplamalarını veya dış cephe kaplamalarını içermemektedir. Ekomark© Etiketi taşıyan ürünlerde geri dönüşümden kazanılan lifler ya da sürdürülebilir ormanlardan elde edilen ham liflerin kullanılmaktadır. İnsan sağlığına ve doğaya zararlı maddelerin kullanımı sınırlandırılmıştır.

Bunun yanında, Ekomark© Standardı kapsamında binalar için bir takım yeni kriterlerin belirlenme çalışmaları devam etmektedir. Bu çalışmada, proje ve yapım aşaması, kullanım ve bakım aşaması ve onarım ve yaşam sonu aşaması olmak üzere üç aşamalı kriterler belirlenecektir. Bu kriterlerin amacı, binaların yaşam ömrü sürecinde temel çevre etkilerine sınırlama koymaktır.

Belirlenecek kriterler, enerji, su ve malzeme tüketimini sınırlandırmaya, atık üretimini düşürmeye ve geri dönüşümünü sağlamaya, çevre dostu malzemelerin kullanılmasına, çevreye zarar vermeyen maddelerin kullanılmasına ve binaların doğru yönetilmesine teşvik edecektir.

Kuruluşumuz Ekomark©, binalar yanında başka ürün gruplarında da yeni kriterlerin geliştirilmesi ve uygulanması yönünde sorumluluk duygusu ile faaliyet göstermektedir.

Kuruluşumuz Ekomark©, Avrupa Birliği tarafından 1992 yılında uygulamaya konulan ekolojik etiket sistemini esas alarak Ekomark© Standardı’nı, doğrudan ülkemiz koşullarına uygun şekilde tasarlamıştır. Talep eden firmalara ürün ve hizmetlerinde Ekomark© Etiketi kullanabilmeleri için izin verirken, Avrupa Birliği tarafından ürün grupları bazında tespit edilen kriterlere uymaktadır. Ürün ve hizmetler bu kritelere uydukları takdirde, ayrıca en iyi uygulama ve performans koşullarını da dikkate alarak, firmalara Ekomark© Etiketi kullanma izni vermektedir.

Bu kriterlerin belirlenmesinde en önemli faktör, ürün veya hizmetlerin çevresel etkileridir. İnsan ve hayvan sağlığı açısından ve çevre açısından bu ürün ve hizmetlerin doğaya zarar verip vermedikleri ya da ne ölçüde zararlı oldukları dikkate alınmaktadır. Kriterler tespit edilirken genel olarak dikkate alınan çevre etkileri şöyle sıralanabilir: çevre kirliliği, enerji tüketimi ve yönetimi, atık üretimi ve yönetimi, kaynak kullanımı ve kaynakların tükenmesi, doğal kaynak yönetimi, biyolojik çeşitlilik, ekolojik sistemin sağlığı ve insan sağlığı.

Bugün çevre kirliliği artık insanlığın geleceğini tehdit eder boyuttadır. Yeşil alanlar gittikçe azalmakta ve ozon tabakası hergün daha fazla incelmektedir. Hava kirliliği had safhaya ulaşmış durumdadır. Özellikle su kaynakları büyük ölçüde zarar görmektedir. Bütün bu olumsuzluklar gelişmiş ülkelerde duyarlı bir kamuoyu yaratmış durumdadır.

Teknoloji ve sanayileşmenin gelişmesi ile dünya pazarlarına çok farklı ürünler ve bu ürünlerin elde edilmesinde çok farklı yöntemler ortaya çıkmıştır. Bu nedenle sürdürülebilir bir çevre politikası yürütmek için bir ürünün hammadde girişinden, üretilmesine, dağıtılmasına, tüketilmesine ve atık olarak geri dönüşümünün sağlanmasına kadar çevreye duyarlı olmak gerekmektedir.

Avrupa Birliği ülkelerinde olduğu gibi ülkemiz de çevre sorunlarına karşı daha duyarlıdır ve bu yönde kamuoyu bilinci hızla gelişmektedir. Piyasalarda tüketicilerin çevre dostu ürünlere yönelik ilgileri de artmaktadır.

Kuruluşumuz Ekomark©, bu sorumluluk bilinci ile hareket ederek Ekomark© Standardı’nı geliştirmiştir. Bu standardın uygulandığı ürün grupları içinde doğrudan suya yönelik bir grup yoktur ama suyun temel bir ihtiyaç maddesi olduğu ve ekolojik etiketi sisteminde gruplaması yapılan ürünlerin üretilmesi, kullanılması, yok olması aşamalarında bir yerde suya ihtiyaç bulunduğu için, dolaylı olarak çok sayıda ürün grubu suya yönelik kriterler de içermektedir.

Ekomark© Etiketi kullanan firmalar hem işletmelerine hem de ürün ve hizmetlerine itibar yaratmış olacaklardır. Bu aynı zamanda yeni müşteriler ve yeni pazarlar demektir.

Avrupa Birliği ekolojik etiket uygulamasını başlatırken, üye ülke uygulamalarında olan farklılıkları ortadan kaldırmaya ve ortak bir sistem oluşturmaya çaba göstermiştir. Üye ülkeler kendi yasal düzenlemelerinde bu etiketi kabul etmişlerdir ancak yine de kendi ulusal ekolojik etiketlerini yaratmışlardır. Almanya’da Blue Angel ve İskandinav ülkelerinde Nordic Swan buna örnektir. Ülkemizde de Ekomark© Standardı bu şekilde, tamamen ülkemiz koşullarına uygun şekilde geliştirilmiştir. Bu şekilde hem uygulama yaygınlığı sağlanmak istenmiş hem de Avrupa Birliği Eko-Etike sisteminde yer almayan ulusal ürün grupları sisteme alınmıştır.

Çevre koşullarına duyarlı olan ve gelecek için daha yaşanabilir ve temiz bir çevre bırakabilmenin endişesini taşıyan ülkeler, ekonomik büyümenin doğal kaynaklardan bağımsız olması gerektiği konusunda aynı fikirdedirler. Bu bakımdan Avrupa Birliği tarafından uygulamaya konulan ekolojik etiketi sistemi ya da Eko-Etiket sistemi, diğer ülkeler tarafından tasarlanan Alman Blue Angel ve Nordic Swan (İskandinav Kuğu’su) gibi uygulamalar ve ülkemizde de kuruluşumuz tarafından tamamen ülkemiz koşulları dikkate alınarak özgün bir şekilde geliştirilen Ekomark© Standardı, iklim değişikliği, enerji verimliliği, sağlıklı veya tehlikeli maddeler, doğal kaynaklar ve atıklar (geri dönüşümlü olsalar da) konularında önemli gelişmeler kaydetmiştir.

Ülkemizde Ekomark© Etiketi, çok sayıda ürün yanında kamp alanları ve turistik konaklama hizmetleri dahil olmak üzere bir takım hizmetleri de kapsamaktadır. Ürün ve hizmetler için kriterler belirlenirken, bunların tasarımından başlayıp yok edilmesine kadar tüm yaşam döngüsü esas alınmış ve çevreye olan etkileri kapsamlı bir şekilde incelenmiştir. Belirlenen kriterlerin geçerlilik süresi üç yıldır. Gerek bilim ve teknolojideki gelişmeler, gerek bunlara bağlı olarak ortaya çıkan yeni teknik ve yöntemler ve gerekse piyasa koşullarındaki gelişmeler, tespit edilen kriterlerin güncellenmesini gerektirebilir.

Ürün ve hizmetler için Ekomark© Etiketi kullanma izni verilirken, bu kriterlere uyulması yanında en iyi uygulama ve performans koşullarını sağlayıp sağlamadığı da gözlenmektedir.

Bu ürün grupları içinde, temizlik ürünleri de bulunmaktadır. Özellikle formüllerinde içerdikleri kimyasal maddeler açısından temizlik ürün grubu Ekomark© Standardı’nda önemli bir kalemdir. Bu ürün grubu kendi içinde beş ayrı kategori oluşturmaktadır:

• Genel temizleyiciler
• Bulaşık makinesi deterjanı
• Bulaşık deterjanı
• Çamaşır deterjanları
• Sabun, şampuan ve saç kremleri

Ancak temizlik maddeleri dışında başka ürün grupları da kimyasal maddeler içermektedir. Örneğin,

• Tekstil ürünleri
• Boyalar ve vernikler
• Zemin kaplamalar
• Yetiştirme ortamı ve toprak iyileştiriciler
• Yağlar

Günümüzde çevre ile ilgili en büyük sağlık problemlerinin başında, hava kirliliği, yetersiz su kalitesi ve hijyen ve tehlikeli kimyasallar gelmektedir.

Tehlikeli kimyasal maddedeler konusunda ülkemizde, Çevre ve Orman Bakanlığından 2008 yılında Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarlarının Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik çıkarılmıştır. Bu yönetmelik Avrupa Birliği’nin 67/548/EEC ve 1999/45/EC sayılı direktifleri esas alınmıştır. Yönetmeliğin amacı, piyasaya sunulan tehlikeli maddelerin ve ürünlerin insan sağlığı ve çevre koşulları üzerinde yaratacağı olumsuz etkilere karşı etkin bir kontrol ve gözetim sağlamak, bunları sınıflandırmaya, etiketlemeya ve ambalajlamaya yönelik esasları düzenlemektir.

Kuruluşumuz, Ekomark© Standardı’nı belirlerken, bu yönetmelik esaslarınını da dikkate almıştır. Bu standardın kapsamına şu ürünler girmektedir: insan sağlığı için veya veterinerlik hizmetlerinde kullanılan tıbbi ürünler, kozmetik ürünler, gıda maddeleri, atık niteliğindeki madde karışımları, hayvan yemleri, radyoaktif maddeler ve radyoaktif madde içeren ürünler, insan vücudu ile doğrudan teması olan tıbbi cihazlar.

Ürün ve hizmetlerinde Ekomark© Etiketi taşıyan firmalar her zaman rekabet avantajına sahip olacaktır.

Kuruluşumuz Ekomark©, ürün ve hizmetlerin üretilmesi, kullanılması ve yok edilmesi aşamalarında doğaya verdikleri zararları en az seviyeye çekmek amacıyla Avrupa Birliği tarafından başlatılan çeşitli ekolojik etiketlerin oluşturulması ve yaygınlaştırılması çalışması çerçevesinde, ülkemizde Ekomark© Standardı’nı geliştirmiş ve uygulamaya koymuştur.

Ekomark© Standardı ile çevreye zarar vermeyen ürün ve hizmetlerin tasarlanması, üretilmesi ve pazarlaması faaliyetlerini geliştirmek ve bu ürün ve hizmetleri diğerlerinden Ekomark© Etiketi ile ayırmak amaçlanmıştır. Ekomark© Standardı ile aynı zamanda tüketiciler de bu ürün ve hizmetlerin çevreye olumsuz etkileri konusunda bilinçlenmiş olmaktadır. Firmaların işletmelerinde Ekomark© Standardı’nı ya da herhangi bir ekolojik etiket uygulamasını kurmaları konusunda bir zorunluluk yoktur. Bu sistem tamamen gönüllük esasasına dayanmaktadır. Ancak özellikle Avrupa Birliği’ne ürün ve hizmet sunan firmaların bu konuda bilinçli ve özenli olmaları gerekmektedir.

Tüketicilere sunulan ürün ve hizmetlerin üzerine Ekomark© Etiketi’nin konulabilmesi için, bu ürün ve hizmetlerin yer aldığı ürün grupları için belirlenmiş kriterlere uygunluk aranmaktadır. Bu kriterler tespit edilirken, söz konusu ürün veya hizmet için hammadde seçimi, üretim çalışmaları, dağıtımının yapılması, tüketilmesi ve kullanımı tamamlandığında geri dönüşümlü olmasına kadar, kısaca ürünün bütün yaşam döngüsü içinde geçen çeşitli aşamalar dikkate alınmaktadır.

Ülkemizde Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından 2010 yılında İyi Tarım Uygulamaları Hakkında Yönetmelik çıkarılmıştır. Bu yönetmelik, tarımsal üretimin insan ve hayvan sağlığına ve doğa koşullarına zarar vermeyecek bir şekilde yapılmasını hedeflemektedir. Aynı şekilde doğal kaynakların korunmasını, tarımsal faaliyetlerin izlenebilir ve sürdürülebilir olmasını kısaca tüketicilere güvenilir ürünler sunulmasını sağlayacak iyi tarım uygulamalarının esaslarını düzenlemektedir.

Yine Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından2010 yılında Organik Tarımın Esasları ve Uygulanmasına İlişkin Yönetmelik çıkarılmıştır. Bu yönetmelik ise, ekolojik dengenin korunması yanında organik tarımsal üretimin sağlanması ve pazarlama koşullarının düzenlenmesi, geliştirilmesi ve yaygınlaştırılmasına yönelik esasları düzenlemektedir.

Her iki yönetmelik de, ülkemizde insan ve hayvan sağlığına zarar vermeyecek ve çevreyi koruyacak şekilde tarımsal faaliyetlerin gerçekleştirilmesini amaçlamaktadır.

Avrupa Birliği ülkelerinde başlatılan ekolojik etiket sistemi veya Eko-Etiket sisteminde ise bu çerçevede, yetiştirme ortamı ve toprak iyileştirici malzemeler için ürün grupları oluşturulmuş ve kriterler belirlenmiştir.

Yetiştirme ortamı ürün grubu kapsamında kriterler belirlenirken, bitkilerin yetiştirildikleri ortamda kullanılan toprak dışındaki malzemeler esas alınmıştır. Toprak iyileştirici malzemeler ürün grubu kapsamında kriterler belirlenirken de, toprağın fiziksel özelliklerini geliştirmek, toprağı korumak, toprağın kimyasal ve biyolojik özelliklerini yükseltmek ve verimliliğini arttırmak amacı ile toprağa ilave edilecek malzemeler esas alınmıştır.

Bu kriterlere uygun şekilde üretilen ve Ekomark© Etiketi taşıyan ürünler, üretim sırasında geri dönüşümlü organik madde kullanıldığını, turba içermediğini, bakteri içermediğini ve ağır metaller ya da kalıntı pestisitler ile toprağın kirletilmediğini kanıtlamış olmaktadır. Aynı zamanda ürünün taşınması ve işlenmesi konusunda da tüketicilere bilgi verilmiş olmaktadır.

Ekolojik etiket veya Eko-Etiket sistemi, Avrupa Birliği tarafından 1992 yılında uygulamaya alınmış bir sistemdir, ancak bu sistem öncesinde Uluslararası Standartlar Organizasyonu tarafından aynı yıllarda çevre etiketleri konusunda, belgelendirme standartlarının aksine bir dizi rehberlik standartları hazırlanmış ve yayınlanmıştır. Bu standartlar şunlardır:

• TS EN ISO 14020 Ekolojik etiketleri ve beyanları - Genel prensipler

• TS EN ISO 14024 Ekolojik etiketleri ve beyanları - Tip 1: Çevre etiketlemesi - Prensipler ve yöntemler
• TS EN ISO 14021 Ekolojik etiketleri ve beyanları - Tip 2: Çevre etiketleri - Çevre ile ilgili iddiaların öz beyanı
• TS EN ISO 14025 Ekolojik etiketleri ve beyanları - Tip 3: Çevre beyanları - Prensipler ve prosedürler

Ülkemizde Ekomark© Standardı da Avrupa Birliği’nde uygulanan Eko-Etiket sistemini esas almıştır. Bu standart gerekliliklerini karşıyan firmaların kullanmalarına izin verilen Ekomark© Etiketi, çevresel açıdan tercih edilen ürünler için pazar avantajı yaratmayı amaçlamaktadır.

Ekomark© Standardı’nın hedefinde, tüketicilerin çevre koşulları bakımından iyi olan ürünleri tercih edebilecekleri bir ortam yaratmaktır. Bütün ekolojik etiketlerin amacı, bu etikete sahip olmayan ürünlerin piyasadan temizlenmesini sağlamak ve üretici firmaları, üretim süreçlerini, doğaya zarar vermeyecek teknik ve yöntemlerle yenilemeye zorlamaktır. Bu firmalar ancak, işletmelerinde çevreye duyarlı iyileştirmeler yaptıktan sonra yeniden pazara girebileceklerdir. Ekomark© Etiketi dahil bütün çevre etiketleri, bu etiketi taşıyan ürünlerin doğa koşulları açısından öncelikli ürünler olduklarını göstermektedir. Tüketiciler de ürünlerin çevresel özelliklerine bakarak ürün almaya teşvik edilmektedir.

Kuruluşumuz Ekomark©, yukarıda değinildiği gibi Avrupa Birliği’nde uygulanan Ekolojik  Etiket (Eko-Etiket) sistemini esas almıştır ve bu sistemin temel özelliği, gıda, içecek, ilaç ve tıbbi ürünler dışındaki alanlarda üretilen ürün ve hizmetleri kapsamasıdır. İlk uygulanmaya başlamasından bugüne uygulamanın kapsamı genişlemekte ve sürekli yeni gruplar sisteme ilave edilmektedir.

Ancak sadece Avrupa Birliği ülkelerinde değil dünya genelinde de tüketiciler, kullandıkları gıda ürünlerinin kaynakları ve sürdürülebilirliği konusunda bilgi edinmek istemektedir. Bu yöndeki talepler gittikçe artmakta ve gıda ürünlerinde ekolojik  etiket kullanımı gündeme gelmektedir. Bugün gıda ve yem ürünleri için Avrupa Birliği Çevre Etiketi (Eko-Etiket) sisteminde bir ürün kategorisi yoktur. Ancak uygulamaya gıda ve yemlerin dahil edilmesi konusunda çalışmalar sürdürülmektedir.

Uluslararası Standartlar Organizasyonu tarafından hazırlanan ve yukarıda sözü edilen ISO 14000 standartlar dizisi, yeşil etiketleme de denilen standardizasyonu gerçekleştirecek şekilde tasarlanmıştır. Burada amaçlanan, tüketicilerin hangi ürünün ne kadar çevreci olduğunu görebilmesidir. Bu standartlar, bir yandan tüketicilerin çevre bilinçlerinin gelişmesini sağlarken, bir yandan da üretici firmaları çevreci bir tutum için zorlamaktadır.

Yeşil etiketlemenin amacı, çevreye daha az zararlı ürünlerin üretilmesini ve kullanılmasını teşvik etmektir. Yeşil etiketleme ile tüketiciler, sağlık ve çevreye daha duyarlı olmakta ve bu yönde zararlı olmayan ürünleri tercih etmektedir.

ISO, çevreye duyarlı etiketler konusunda, yukarıda sayılan standartlar ile üç farklı ekolojik etiket tanımlamıştır.